હવે તમે પુસ્તકોને નહીં, પુસ્તકો તમને વાંચશે!

Sandesh - Ardh Saptahik purti - 11 Oct 2017

ટેક ઓફ

ભવિષ્યમાં આપણે ખુદને જાણીએ છીએ એના કરતાં મશીનો આપણને વધારે સારી રીતે જાણવા લાગશે. પ્રોફેશનલ જ નહીં, પર્સનલ નિર્ણયો લેતી વખતે પણ આપણે પોતાની જાત કરતાં મશીનોએ આપેલી સલાહ પર વધારે વિશ્ર્વાસ મૂકતા થઈ જઈશું. આ સ્થિતિની શરુઆત ઓલરેડી થઈ ચુકી છે!

કિંડલ નામના ગેજેટથી તમે પરિચિત છો. પરિચિત ન હો તો ટૂંકમાં સમજી લો કે કિંડલ એેક મોટી સાઇઝના મોબાઇલ ફેન અથવા ટેબ્લેટ જેવું દેખાતું ઉપકરણ છે, જે પોતાની ભીતર હજારો-લાખો પુસ્તકોને ઓહિયાં કરીને બેઠું છે. તમારે જે પુસ્તક વાંચવું હોય તે સર્ચ કરો એટલે તમારી સામે ટચ સ્ક્રીન પર તે પુસ્તકનાં પાનાં એક પછી એક ખુલતાં જશે અથવા કહો કે સરકતા જશે. તમે અક્ષરોને નાના-મોટા કરી શકો, ફેન્ટ બદલી શકો, મનગમતાં વાકયોને હાઇલાઇટ કરી શકો, બુકમાર્ક રાખી શકો, કોઈ શબ્દ સમજાતો ન હોય તો એના પર આંગળી ઘુમાવીને તરત તેનો ડિકશનરીમાં આપેલો અર્થ અથવા સમજૂતી વાંચી શકો, વગેરે.

આ બધું આપણે ઓલરેડી જાણીએ છીએ. એમેઝોન ક્ંપનીએ બહાર પાડેલાં કિંડલનાં આ સિવાયનાં ફીચર્સ વિશે પણ આપણને ખબર છે. આપણે જે જાણતા નથી તે વસ્તુ આ છેઃ આપણે જ્યારે કિંડલ પર પુસ્તક વાંચતા હોઈએ છીએ ત્યારે સાથે સાથે કિંડલ પણ આપણને વાંચતું હોય છે. પુસ્તકનાં કયાં પાનાં તમે ધીમેધીમે, મમળાવી મમળાવીને વાંચ્યાં, કયાં પાનાં કે ફ્કરા કુદાવી ગયાં, કયાં વિરામ લીધો, કયા વાકય પર પહોંચીને તમે પુસ્તક વાંચવાનું બંધ કર્યું ને પછી કયારેય તે પુસ્તક તરફ્ નજર સુદ્ધાં ન કરી – આ બધી જ વિગતો એમેઝોન કંપનીના સર્વરમાં રેકોર્ડ થતો રહે છે.

વાતને હજુ આગળ વધારો. સમજો કે એકાદ-બે વર્ષ પછી કિંડલનું નવું વર્ઝન માર્કેટમાં આવે છે. નવા કિંડલમાં નાનકડા બટન જેવી ફેસ રેકગિન્શન ડિવાઇસ તેમજ ટચૂકડાં બાયોમેટ્રિક સેન્સર્સ જડેલાં છે. ફેસ રેકગ્નિશન ડિવાઇસની નજર સતત તમારા પર તકાયેલી રહે છે. તે તમારા ચહેરાના હાવભાવમાં થતા ફેરફરોને એકધારું નોંધતું રહે છે. બાયોમેટ્રિક સેન્સર તમારા હ્ય્દયના ધબકારા અને બ્લડ પ્રેશર પર ચાંપતી નજર રાખે છે. આથી પુસ્તક વાંચતી વખતે તમે કયું વાક્ય વાંચતી વખતે મરકયા અથવા ખડખડાટ હસી પડયા, કયું પાનું યા તો પ્રકરણ વાંચતી વખતે તમારા ચહેરા પર કંટાળાનો ભાવ આવ્યો, કયારે તમારી આંખમાં આંસુ આવ્યાં, કયું વર્ણન વાંચતી વખતે ઉત્તેજિત થઈ ગયાં, શું વાંચતી વખતે તમારા હ્ય્દયના ધબકારા વધી ગયા… આ બધું જ નવું કિંડલ નોંધતું જશે. શક્ય છે કે તમે હજાર પાનાનું પુસ્તક પૂરું કરો ત્યાં  સુધીમાં શરૂઆતના પ્રકરણોમાં શું શું આવ્યું હતું તે ભૂલી ગયા હો, પણ મહાઉસ્તાદ કિંડલ કે એમેઝોન તમારી એકેય વસ્તુ નહીં ભૂલે. તમારા વિશેનો સઘળો ડેટા એમેઝોનના સર્વરમાં કેદ થઈ જશે. એમેઝોનને હવે ખબર પડી ગઈ છે કે તમે કયાં પ્રકારનાં પુસ્તકો ગમે છે. એટલું જ નહીં, એમેઝોનને એ પણ જાણી ગયું છે કે તમે કયા પ્રકારના માણસ છો, તમને શું પસંદ પડે છે, શાનાથી ગુસ્સે આવે છે ને કઈ વાતે તમને ટેન્શન થઈ જાય છે!

Yuval Noah Harari

પણ એમેઝોન આ બધા ડેટાનું શંુ કરશે? આનો જવાબ વાંચતા પહેલાં એક પુસ્તક અને એના લેખક વિશે વાત કરી લેવી પડે. યુવલ નોઆહ હરારી. આ નામ બરાબર યાદ રાખી લેજો કેમ કે આજની તારીખે દુનિયાના સૌથી ઇન્ટરેસ્ટિંગ તેમજ ઓરિજિનલ લેખકોમાં યુવલ હરારીનું નામ આનંદપૂર્વક લેવાય જ છે, પણ આવનારાં વર્ષોમાં પણ આ નામ વધુ ને વધુ વજનદાર બનતું જવાનું છે. યુવલ હરારી લખેલું એક પુસ્તકની સંવર્ધિત આવૃત્તિ આ વર્ષે પ્રકશિત થઈ, જેનું શીર્ષક છેઃ ‘હોમો ડુસઃ અ બ્રિફ્ હિસ્ટરી ઓફ્ ટુમોરો.’ હોમો ડુસ (ડીઇયુએસ) એટલે સાદી ભાષામાં કહીએ તો સુપરહૃાુમન યા તો મહામાનવ. બેતાલીસ વર્ષના યુવલ હરારી ઇઝરાયલી હિસ્ટોરીઅન અથવા તો ઇતિહાસવિદ છે. હિબુ્ર યુનિવર્સિટી ઓફ્ જેરુસલેમમાં લેકચરર તરીકે કામ કરે છે. ૨૦૧૪માં બહાર પડેલાં ‘સેપિઅન્સ’ નામનાં પુસ્તકથી યુવલ હરારી પ્રકાશમાં આવ્યા હતા. માનવજાતના ઔઇતિહાસ વિશેનું બેસ્ટસેલર પુસ્તક ચાલીસ ભાષાઓમાં અનુદિત થયંુ છે. આપણે ‘સેપિઅન્સ’ વિશે આ કોલમમાં ઓલરેડી બે ભાગમાં વિગતવાર ચર્ચા કરી ચૂકયા છીએ

વિષય ભલે ભારે હોય અને અભ્યાસપૂર્ણ તેમજ આધારભૂત વિગતોથી લથપથ હોય, પણ યુવલની લખવાની શૈલી એવી કમાલની છે કે વાચકને એવું જ લાગે કે જાણે એ કોઈ દિલધડક જાસૂસી નવલકથા વાંચી રહૃાો છે. એટલેસ્તો કોલેજિયનોથી લઇને તાજા તાજા ભૂતપૂર્વ બનેલા અમેરિકન પ્રેસિડન્ટ બરાક ઓબામા, ઘરેઘરે અને ટેબલે-ટેબલે પર્સનલ કમ્પ્યૂટર પહોંચાડવામાં સિંહફળો આપનારા બિલ ગેટ્સ અને ફેસબુક લોન્ચ કરીને દુનિયાભરમાં સોશિયલ હુલ્લડ પેદા કરનારા માર્ક ઝુકરબર્ગ સુધીના સૌ કોઈ યુવલ હરારીના ફેન છે. ‘હોમો ડુસ’ પુસ્તકનાં બેક-કવર પર તમને યુવલ હરારીનાં લખાણના ખોબલે ખોબલે વખાણ કરતા ઓબામા અને બિલ ગેટ્સના કવોટ્સ વાંચવા મળશે. યુવલે ‘હોમો ડુસ’ પુસ્તક એમણે વિપશ્યનાના આચાર્ય અને પોતાના ગુરુ સત્ય નારાયણ ગોએન્કાને અર્પણ કર્યું છે. યુવલ હરારી વિપશ્યનાના અઠંગ સાધક જ નહીં, આસિસ્ટન્ટ ટીચર પણ છે અને અન્યોને વિપશ્યનાની વિદ્યા શીખવામાં મદદ છે. તેઓ ૧૭ વર્ષથી વિપશ્યનામાં પ્રવૃત્ત છે. રોજ સવાર-સાંજ એક-એક કલાક અચૂક વિપશ્યના શૈલીથી મેડિટેશન કરે છે. ઉપરાંત દર વર્ષે ત્રીસથી પિસ્તાલીસ દિવસ સુધી દુનિયાથી તદ્ન કપાઇને અને સંપૂર્ણ મૌન જાળવીને વિપશ્યનાનો એડવાન્સ કોર્સ સુદ્ધાં કરે છે.

‘સેપિઅન્સ’માં યુવલ હરારીએ માનવજાતના લાખો વર્ષોમાં ફેલાયેલા અતીતનું સિંહાવલોકન કર્યું હતું, તો ‘હોમો ડુસ’માં તેમણે માણસજાતના આવનારા ભવિષ્ય વિશે અભ્યાસપૂર્ણ વાતો કરી છે. તેમણે દાખલા દલીલ સાથે સમજાવ્યું છે કે આવતી કાલ આલ્ગોરિધમ્સની છે.

આલ્ગોરિધમ એટલે સાવ સરળ ભાષામાં કહીએ તો કમ્પ્યૂટર સમજી શકે એવી ફેર્મ્યુલા કે સમીકરણો. એક્વીસમી સદીનું વિજ્ઞાાન કહે છે કે માણસમાત્રનાં વિચારો, વૃત્તિઓ, વર્તન અને વ્યવહાર બીજું કશું નહીં, પણ આલ્ગોરિધમ છે. ચોકકસ પ્રકારની આંતરિક ફોર્મ્યુલા કે સમીકરણોનાં કોમ્બિનેશનના આધારે આ બધું નક્કી થાય છે. લાખો-કરોડો વર્ષોથી જે પ્રકારે માણસની ઉત્ક્રાંતિ થઈ છે, જે પ્રકારના એનાં ડીએનએ છે, જે પ્રકારની પરિસ્થિતિઓમાં માણસ પોતે અને એની અગાઉની હજારો પેઢીઓ મુકાઈ છે અથવા મુકાઈ હતી અને જે પ્રકારનું એનું શારીરિક તંત્ર ગોઠવાયું છે તેના આધારે આ આલ્ગોરિધમ ઘડાય છે. માણસ જ શું કામ, સજીવમાત્રનું આંતરિક અને બાહૃા જીવન આલ્ગોરિધમનું પરિણામ છે.

આજે મશીનો પાસે આપણે જાતજાતનાં કોમ્પ્લિકેટેડ કામ કરાવી શકીએ છીએ, કેટલાય કામ માણસ કરતાં મશીનો વધારે સારી રીતે અને વધારે ઝડપથી કરી શકે છે, ભલે, પણ આપણે એમ માનીને ફ્ુલાઈએ છીએ કે આ મશીન બનાવનારા આખરે તો માણસ જને? મશીન પાસે સ્પર્શ, ગંધ, સ્વાદ, દ્રષ્ટિ અને કાન ઇન્દ્રિયો કયાં છે? મશીન પાસે વિચારશકિત, અંતઃસ્ફ્ુરણા, ક્રિયેટિવિટી અને પ્રેરણાની તાકાત કયાંથી હોવાનાં? મશીન પાસે સંસ્કારો, લાગણીઓ, માંહૃાલો અને આપણે જેને આત્મા કહીએ છીએ તે કયાંથી હોવાનાં? આથી મશીનો ભલે ગમે તેટલાં સ્માર્ટ બને પણ માણસનો હાથ હંમેશાં ઉપર રહેવાનો. આના જવાબમાં એકવીસમી સદીનું વિજ્ઞાાન કહે છે કે એક મિનિટ, ઊભા રહો. માણસ પાસે અંતઃસ્ફ્ુરણા, પંચેન્દ્રિયો, પ્રેરણા વગેરે હોવાને કારણે મશીનો એને કયારેય પહોંચી નહીં શકે તે માત્ર એક વિશફ્ુલ થિંકિંગ છે, ઠાલો આશાવાદ છે. એ દિવસો હવે બહુ દૂર નથી જ્યારે માણસ કરતાંય મશીન વધારે સારી રીતે વસ્તુસ્થિતિનું વિશ્લેષણ કરી શકશે અને વિચાર-વર્તન-વ્યવહારની પેટર્નને પારખી શકશે. 

આપણે જે વિચારીએ છીએ, નિર્ણયો લઈએ છીએ કે જે વર્તન કરીએ છીએ તે આખરે શું છે? આપણા અનુભવો, પરિસ્થિતિઓ, હજારો-લાખો વર્ષોના વારસો અને જનીનિક-શારીરિક બંધારણના પરિણામે જે કંઈ જમા થયું છે તેના આધારે થતી ગણતરી. આ ગણતરી સાચી હોય એટલું પૂરતું છે. પછી તે ગણતરી માણસ કરે કે મશીન તેનાથી શું ફરક પડે છે?

યુવલ હરારી કહે છે કે અઢારમી સદી સુધી ઈશ્વરનો સર્વસત્તાધીશ – અલ્ટિમેટ ઓથોરિટી – તરીકે સ્વીકાર થતો રહૃાો. ઓગણીસમી અને વીસમી સદીમાં ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ થઈ, અર્થતંત્રો બદલાયાં, વિજ્ઞાાને હરણફળ ભરી અને અલ્ટિમેટ ઓથોરિટી તરીકે ઇન્ડિવિઝ્યુઅલિઝમ એટલે કે વ્યકિતવાદ અથવા તો ‘હું’ની મહત્તા પ્રસ્થાપિત થઈ. અલબત્ત, ભગવાનમાં શ્રદ્ધા તો રહી જ, પણ વ્યકિત-સ્વાતંત્ર્યનું મહત્ત્વ ઉત્તરોત્તર વધતું ગયું. મારી ઇચ્છાઓ, મારી લાગણીઓ, મારું જીવન, મારી સ્વતંત્રતા… આ બધાનો માલિક હું છું એવી ભાવના સર્વોપરી બની. ક્રમશઃ વિજ્ઞાાન એટલું વિકસ્યું કે આજે આપણું મગજ કઈ રીતે કામ કરે છે તે આપણે જાણીએ છીએ, આપણા શરીરમાં કેવા કેવા કેમિકલ લોચા થાય છે અને આ લોચાઓનો શો ઇલાજ છે એની આપણને ઠીક ઠીક ખબર પડવા લાગી છે. ઘણું બધું ઉકેલવાનું હજુ બાકી છે છતાંય શરીર અને મનની આંતરિક રચના હવે પહેલાં જેટલી રહસ્યમય રહી નથી. અધૂરામાં પૂરું કમ્પ્યૂટર સાયન્સ ગજબનાક ગતિએ વિકસી રહૃાું છે. આનું સંયુકત પરિણામ હવે એ આવશે કે એકવીસમી સદીમાં માણસનો વ્યકિતવાદ, એનું ‘હું પણું’ પડી ભાંગશે. અલ્ટિમેટ ઓથોરિટી વ્યકિતવાદમાંથી શિફ્ટ થઈને કમ્પ્યૂટરાઇઝ્ડ આલ્ગોરિધમના હાથમાં આવી જશે. ત્રીસેક વર્ષમાં એવો સમય આવશે કે આપણે ખુદને જાણીએ છીએ એના કરતાં મશીનો આપણને વધારે સારી રીતે જાણવા લાગશે. આપણે પોતાની જાત કરતાં મશીનો પર વધારે વિશ્વાસ મૂકતા થઈ જઈશું!

શું કંઈ બી લખે છે આ માણસ. આ યુવલ હરારીનું ચસકી ગયું લાગે છે. આવું તે કંઈ થોડું હોય?… જો તમારા મનમાં આવા વિચારો ઝબકી ગયા હોય તો જરા થોભી જજો. પોતાની જાત કરતાં મશીન પર વધારે ભરોસો કરવાની શરૂઆત માણસે ઓલરેડી કરી નાખી છે. શકય છે કે તમે પોતે પણ આવું કરતા હો. શી રીતે? અને પેલા એમેઝોન કિંડલનું પછી શું થયું? આના જવાબો આવતા લેખમાં.

000

માણસ વિરુદ્ધ મશીનઃ આલ્ગોરિધમ દેવની જય હો!

Sandesh - Ardh Saptahik purti - 18 Oct 2017

ટેક ઓફ

સત્યાવીસ વર્ષનો એક સોફિસ્ટિકેટેડ અમદાવાદી યુવાન છે. એમબીએ કર્યા બાદ કોઈ સરસ કંપનીમાં ઊંચા પગારે જોબ કરી રહૃાો છે. આજે એને જૂના અમદાવાદની કોઈ પોળમાં જવાનું છે. સાબરમતીની ‘પેલી બાજુ’ જવાનો એને હંમેશાં કંટાળો આવે છે, કેમ કે આખી જિંદગી એણે સાબરમતીની ‘આ બાજુ’ જ ગાળી છે. સી.જી. રોડ પરથી કારમાં રવાના થતાંની સાથે જ એ પોતાના મોબાઇલમાં ફ્ટાક કરતી જીપીએસ (ગ્લોબલ પોઝિશનિંગ સિસ્ટમ) ઓન કરી નાખે છે. જીપીએસ-મહિલા મીઠા અવાજમાં દિશા દેખાડતી જાય તે પ્રમાણે એ સ્ટીયરિંગ ઘુમાવતો રહે છે. અમુકતમુક જગ્યાએ પહોંચ્યા પછી જમણી બાજુ વળવાનું છે એવું એને આછુંપાતળું યાદ છે, પણ જીપીએસબેન ‘ટર્ન લેફ્ટ.. ટર્ન લેફ્ટ’ કર્યા કરે છે. યુવાન જોખમ લેવા માગતો નથી. હજુ ગયા અઠવાડિયે બરોડામાં એક જગ્યાએ એ યાદશકિતના આધારે શોર્ટકટ લેવા ગયેલો ને ભયંકર ટ્રાફ્કિમાં ફ્સાઈ ગયો હતો. એની પહેલાં પણ એકાદ-બે વાર એ આ રીતે ખોટી જગ્યાએ અટવાઈ ગયેલો. આથી એણે નક્કી કરી નાખ્યું છે કે યાદશકિતને આધારે ચાન્સ લેવાનો જ નહીં, એને બદલે જીપીએસ કહે તે પ્રમાણે ડાબે-જમણે વળી જવાનું. આ વખતે એ એમ જ કરે છે અને આસાનીથી ગંતવ્યસ્થાન પર પહોંચી જાય છે.

આ જ વાત છે. ઇન્ટરનેટવાળો મોબાઇલ આવી ગયા પછી આપણને હવે રસ્તા યાદ રાખવાની જરૂર નથી. ખુદની યાદશકિત કરતાં આપણને જીપીએસની દોરવણી પર હવે વધારે ભરોસો બેસે છે. યુવલ હરારી નામના લેખકના ‘હોમો ડુસ’ (એટલે કે સુપરહૃાુમન, મહામાનવ) નામના પુસ્તકમાં લેખકે દાખલાદલીલ સહિત આ જ સમજાવ્યું છે કે જીપીએસ તો એક નાનકડી શરૂઆત છે. ત્રીસેક વર્ષમાં એવો સમય આવશે કે જ્યારે દુનિયા પર આલ્ગોરિધમ (અર્થાત્ કમ્પ્યૂટર સમજે તેવી ભાષામાં રચાયેલી ફોર્મ્યુલાઓ, સમીકરણો કે પ્રોગ્રામ્સ)નું રાજ ચાલશે, આલ્ગોરિધમનાં નેટવર્ક સર્વોપરી બની જશે.

પણ કેવી રીતે? આજે તમે એક પણ રૂપિયો ખર્ચ્યા વગર છૂટથી ફેસબુક અને અન્ય સોશિયલ મીડિયા વાપરો છો, યુ-ટયૂબ પર વીડિયો જુઓ છો. મોબાઇલની ટચસ્ક્રીન પર આંગળી ફેરવતાં ફેરવતાં ફ્ટાફ્ટ ટ્રેન કે પ્લેનની ટિકિટો બુક કરો છો. તમે કિંડલ પર કિફાયતી ભાવે ડિજિટલ પુસ્તકો વાંચો છો, ઘરમાં ટેસથી પગ લાંબા કરીને નેટફ્કિકસ કે હોટસ્ટાર જેવાં પ્લેટફોર્મ્સ પર દુનિયાભરની ફ્લ્મિો અને ટીવી શોઝ જુઓ છો. એમેઝોન કે ફ્લિપકાર્ટ જેવાં ઇ-સુપરસ્ટોરમાંથી જાતજાતની ચીજો ઓનલાઇન ઓર્ડર કરો છો. આ બધું જ – તમારો પર્સનલ ડેટા, તમારી સોશિયલ મીડિયા પરની એકિટવિટી, તમારી પુસ્તકો-વીડિયો-ફ્લ્મિો-ટીવી શોઝની પસંદગી, તમારા ઓનલાઇન ઓર્ડર્સ – આ સઘળો ડેટા રાક્ષસી કદનાં સર્વરોમાં સ્ટોર થતું રહે છે. ભવિષ્યમાં આપણાં તન-મન-વિચાર-વ્યવહાર વિશે કલ્પના કરી શકાય એટલો ગંજાવર ડેટા અલગ-અલગ રીતે સર્વરોમાં જમા થતો રહેવાનો અને અને તેના આધારે વધારે ને વધારે એકયુરેટ આલ્ગોરિધમ્સ તૈયાર થતા જવાના.

આજે ખાસ ગંભીર બીમારીથી પીડાતા ન હોય એવા અમુક લોકો પણ વેરેબલ સેન્સર્સનો ઉપયોગ કરવા લાગ્યા છે, જે કયાં તો કાંડા ઘડિયાળની જેમ અથવા તો અન્ડરવેરની સાથે પહેરાયેલાં હોય અથવા સ્માર્ટફોન સાથે જોડાયેલાં હોય. શરીર સાથે જડાયેલાં રહેતાં આ ઉપકરણ હૃદયના ધબકારા અને બ્લડપ્રેશર જેવી બાયોમેટ્રિક વિગતો નોંધતા રહીને હેલ્થની સ્થિતિ સતત મોનિટર કરતાં રહે છે. વચ્ચે ગૂગલ અને દવા બનાવતી કંપની નોવરાટીસે સંયુકતપણે ખાસ પ્રકારના કોન્ટેકટ લેન્સ બનાવ્યા હતા. આ લેન્સ કીકી પર ચડાવી લો એટલે આંખની સપાટીની ભીનાશ પરથી તમારા શરીરમાં ગ્લુકોઝના લેવલ શી રીતે ઉપર-નીચે થઈ રહૃાું છે તે થોડી થોડી સેકન્ડે નોંધાતું રહે. આ પ્રકારના ડેટા પછી કમ્પ્યૂટરમાં ફીડ કરવામાં આવે, જેના આધારે કમ્પ્યૂટર તમને સલાહ આપે કે જો તબિયત ટનાટન રાખવી હશે તો ખાનપાનમાં અને રોજિંદી એકિટવિટીઝમાં આટલા-આટલા ફેરફાર કરવા પડશે.

હોલિવૂડની સુપરસ્ટાર એન્જલિના જોલીનો કિસ્સો જાણવા જેવો છે. એન્જલિનાની મમ્મી અને નાની બંને બ્રેસ્ટ કેન્સરને લીધે પ્રમાણમાં નાની ઉંમરે મૃત્યુ પામ્યાં હતાં. એન્જલિનાએ ડીએનએ ટેસ્ટિંગ કરાવ્યું તો ખબર પડી કે એના શરીરમાં પણ બીઆરસીએ-વન નામનું ખતરનાક જનીન છે જ. જે સ્ત્રીના જનીનતંત્રમાં બીઆરસીએ-વન નામનું આ જનીન હોય એને સ્તન કેન્સર થવાની શકયતા ૮૭ ટકા જેટલી હોય છે. એન્જેલિનાને જ્યારે આ હકીકતની ખબર પડી ત્યારે એની તબિયત રાતી રાયણ જેવી હતી. ડોકટરોએ કહૃાું કે તને ભલે આજે કેન્સર નથી, પણ તારા જનીનતંત્રમાં પેલું ખતરનાક જનીન બેઠું બેઠું ટિક ટિક કરી રહૃાું છે. ટાઇમબોમ્બની જેમ તે ગમે ત્યારે વિસ્ફોટ કરી શકે તેમ છે. આથી એન્જેલિનાએ ૨૦૧૩માં મોટો નિર્ણય લીધો. એણે સર્જરી કરાવીને બંને સ્તન કઢાવી નાખ્યાં. એક સ્ત્રી માટે, અને એમાંય એન્જેલિના જોલી જેવી હોલિવૂડની સેક્સીએસ્ટ સુપરસ્ટારોમાં સ્થાન પામતી અભિનેત્રી માટે સ્તનહીન બની જવાનો નિર્ણય કેટલો વિકટ હોવાનો! યાદ રહે, એન્જલિનાનાં શરીરમાં કેન્સર હોવાનું હજુ ડિટેકટ સુદ્ધાં થયું નહોતું, છતાંય અગમચેતીના ભાગરૂપે એણે આ પગલું ભર્યું.

આપણા શરીરમાં શું છે, શું નથી ને શું થઈ શકે તેમ છે તે વિશે મશીનો આપણા કરતાં વધારે જાણે છે તેથી જ આપણે મશીનોએ કરેલા નિદાન પર ભરોસો કરીએ છીએ.

યુવલ હરારી પોતાના પુસ્તકમાં લખે છે તેમ, કમશઃ એક એવી સ્થિતિ આવશે જ્યારે તબિયત જ નહીં, બલકે આપણા સ્વભાવ, ઇચ્છાઓ, લાગણીઓ અને વૃત્તિઓ વિશે પણ આપણે જેટલું જાણીએ છીએ એના કરતાં પેલા રાક્ષસી સર્વરોમાં જમા થયેલા ડેટાના આધારે રચાયેલાં આલ્ગોરિધમ વધારે જાણવા લાગશે. આપણાં વર્તન-વ્યવહાર આખરે શંુ છે? દિમાગમાં ઝરતાં જાતજાતનાં રસાયણો અને અંતઃસ્ત્રાવોની ધમાચકડીને કારણે નીપજતું પરિણામ.

નજીકના ભવિષ્યમાં મશીનો આપણા વતી કેવા કેવા નિર્ણયો લેતું થઈ જશે તે સમજાવવા યુવલ હરારીએ માઇક્રોસોફ્ટની કોર્ટાના સિસ્ટમ વિશે વાત કરી છે. બિલ ગેટ્સની માઇક્રોસોફ્ટ કંપની હાલ કોર્ટાના નામની આર્ટિફ્શિયલ ઇન્ટેલિજન્સ ધરાવતી પર્સનલ આસિસ્ટન્સ સિસ્ટમ વિકસાવી રહી છે. બધું સમુસૂતરું પાર પડશે તો વિન્ડોઝ ઓપરેટિંગ સિસ્ટમના ભાવિ વર્ઝન દ્વારા કોર્ટાના ઘરે-ઘરે, ટેબલે-ટેબલે અને મોબાઇલે-મોબાઇલે પહોંચી જવાનું. સૌથી પહેલાં તો કોર્ટાના તમારા વર્ચ્યુઅલ સેક્રેટરી તરીકે કામ કરશે. તે તમારા મોબાઇલ કે કમ્પ્યૂટરની સ્ક્રીન પર મેસેજ ફ્લેશ કરીને યાદ કરાવશે કે ભાઈ, બે દિવસ પછી તારી વાઇફ્ની બર્થડે આવે છે, ગિફ્ટ લેવાનું ભૂલતો નહીં. તમે ડિનર કરવા બેસો ત્યારે રિમાઇન્ડ કરાવશે કે તારે જમતા પહેલાં ફ્લાણી બીમારી માટેની દવા લેવાની છે તે લઈ લીધી? એ ટકોર કરશે કે રાતનો દોઢ વાગી ગયો છે, હવે તારે વીડિયો જોવાનો બંધ કરીને સૂઈ જવું જોઈએ કેમ કે કાલે સવારે દસ વાગે તારે બહુ જ મહત્ત્વની બિઝનેસ મિટિંગ અટેન્ડ કરવાની છે. બિઝનેસ મિટિંગ શરૂ થાય તેની પંદર મિનિટ પહેલાં કોર્ટાના તમને ચેતવણી આપશે કે અત્યારે તારું બ્લડપ્રેશર બહુ હાઇ છે અને તારું ડોપામાઇન (દિમાગમાં ઝરતું એક કેમિકલ)નું લેવલ ઘટી ગયું છે. ભૂતકાળનો ડેટા બતાવે છે કે આવી સ્થિતિમાં તેં બિઝનેસને લગતા જે નિર્ણયો લીધા છે તેને લીધે તને નુકસાન જ થયું છે. આથી અત્યારની મિટિંગમાં કોઈ મોટું ડિસીઝન ન લેતાે, ડિસ્કશન બને ત્યાં સુધી અધ્ધરતાલ રાખજે!

પછીના તબક્કામાં કોર્ટાના તમારો એજન્ટ બનીને તમારા વતી કામ કરશે. ધારો કે તમારે મિસ્ટર મહેતા સાથે આવતા અઠવાડિયે મિટિંગ કરવાની છે તો તમારે કે મહેતાભાઈએ એકબીજાને ફોન કે મેસેજ કરીને સમય-સ્થળ નક્કી કરવાની જરૂર નથી. તમારું કોર્ટાના અને મહેતાનું કોર્ટાના એકબીજા સાથે કમ્યુનિકેટ કરશે. બંને કોર્ટાના પોતપોતાના માલિકના શેડ્યુલ ચેક કરીને, આપસમાં ડિસ્કસ કરીને સમય-સ્થળ નક્કી કરી લેશેે. ધારો કે તમે કોઈ કંપનીમાં જોબ માટે અપ્લાય કરવા માગો છો. કંપનીનો અધિકારી કહેશે કે તમારે બાયોડેટા મોકલવાની કે ઇન્ટરવ્યૂ આપવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે ફ્ક્ત તમારા કોર્ટાનાનો એક્સેસ મને આપી દો. તમારા વિશે મારે જે કંઈ જાણવું છે તે હું તમારા કોર્ટાના પાસેથી જાણી લઈશ! 

વાત હજુય આગળ વધારો. ધારો કે તમે કોઈ યુવતીના પ્રેમમાં છો અને તેને લગ્ન માટે પ્રપોઝ કરવાનું વિચારો છો. કોર્ટાના તમને કહેશેે: મેં છોકરીનો, એના ફેમિલીનો, એના ફ્રેન્ડ્ઝનો અને એકસ-લવરનો ડેટાબેઝ ચેક કર્યો છે. તને ભલે અત્યારે છોકરી પ્રત્યે પ્રેમ હોય, પણ તમારા બંનેની વર્તણૂક, લાઇફ્સ્ટાઇલ અને જિનેટિક સ્ટ્રકચરના ડેટા પરથી હું કહું છું કે જો તમે લગ્ન કરશો તો ડિવોર્સ થઈ જવાના ચાન્સ ૭૪ ટકા જેટલા છે! એવુંય બને કે તમે કોલેજમાં એડમિશન લો તે સાથે જ તમારું કોર્ટાના કોલેજની બધી છોકરીઓના કોર્ટાના ચેક કરી, તમારી જાણ બહાર કેટલીયને રિજેકટ કરી નાખે અને પંદર કન્યાઓને શોર્ટલિસ્ટ કરી તમને સલાહ આપે કે આટલી જ છોકરીઓ તારી ગર્લફ્રેન્ડ બનવા માટે સ્યુટેબલ છે!

2013માં રિલીઝ થયેલી હોલિવૂડની 'હર' ફિલ્મની યાદ આવી ગઈને? હૃદય વલોવી નાખે એવી આ અફલાતૂન રોમાન્ટિક સાયન્સ ફિક્શનમાં એકલવાયો હીરો એની કમ્પ્યુટર ઓપરેટિંગ સિસ્ટમના પ્રેમમાં પડે છે!  આ લેખમાં વર્ણવી એવી વિજ્ઞાનકથા જેવી વાતોને વાસ્તવમાં પલટાતાં ઝાઝા દસકા પસાર નહીં થાય. માઇક્રોસોફ્ટની કોર્ટાના ઉપરાંત ગૂગલ નાઉ અને એપલની સિરી સિસ્ટમ પણ આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની આ જ દિશામાં આગળ વધી રહી છે. આ પરિસ્થિતિ વધારે રોમાંચક છે કે વધારે ભયાવહ? આનો જવાબ તો સમય આવ્યે જ સમજાશે.

0 0 0